sumienie

1. Brać, wziąć kogoś, coś na swoje sumienie «brać, wziąć, przyjmować, przyjąć za kogoś, za coś odpowiedzialność moralną»: Ale tak kapitan, jak i pierwszy mechanik, którzy dostatecznie przejrzeli przestępczą grę swego armatora, nie chcieli wziąć na swoje sumienie zatopienia statku. H. Mąka, Piraci.

2. Coś ciąży, leży komuś na sumieniu «ktoś ma poczucie winy z powodu popełnionego czynu, zaniedbania jakiejś sprawy»: (...) wszystkie tamte (...) kontakty z kobietami nie miały tak wielkiego znaczenia. Nie musiały ciążyć na sumieniu. W. Terlecki, Odpocznij.

3. Coś obciąża czyjeś sumienie «ktoś jest za coś moralnie odpowiedzialny»: Początek tej strasznej zbrodni, która obciąża pańskie sumienie, miał miejsce prawie trzydzieści lat temu. P. Pytlakowski, Czekając.

4. Czyste, spokojne sumienie

a) «spokój wewnętrzny płynący z poczucia właściwego, etycznego postępowania»: Zasłyszane wiadomości nie wróżyły Jakubowi nic dobrego, toteż serce ścisnęło mu się z przestrachu. Nie miał przecież czystego sumienia i sądził, że brat nie zapomniał mu krzywd doznanych przed dwudziestu laty. Z. Kosidowski, Opowieści.

b) «poczucie, że zrobiło się wszystko, co było możliwe w jakiejś sprawie, poczucie spełnionego obowiązku»: No cóż, zobaczymy. Jeśli nie rozwiążemy zagadki szachownicy, będzie pani miała czyste sumienie, że naprawdę zrobiła pani wszystko dla odnalezienia pamiętnika. Z. Nienacki, Strachy.

5. Mieć coś na sumieniu «być winnym czegoś»: 18-letni Stefan P., 17-letni Piotr P. oraz 17-letni Michał K. są śródmiejskiej policji doskonale znani. Mają na sumieniu m.in. wymuszenia rozbójnicze, kradzieże samochodów. GWr 19/02/2000.

6. Mieć kogoś na sumieniu «być winnym w stosunku do kogoś, mieć poczucie, że się kogoś skrzywdziło»: – Nie, nie będę pana zatrzymywać. Niech już pan idzie – podała rękę na pożegnanie. – Nie chcę mieć pana na sumieniu, musi pan zdążyć do domu przed godziną policyjną. J. Andrzejewski, Popiół.

7. Nie mieć sumienia (czegoś zrobić) «nie chcieć czegoś zrobić, wiedząc, że jest to dla kogoś krzywdzące lub przykre»: Elza przysnęła. Nie miał sumienia jej budzić. A. Lewańska, Sonata.

8. Sumienie kogoś gryzie, dręczy, trapi, męczy itp. «kogoś dręczy niepokój wywołany poczuciem winy»: Zabójca przyznał, że przez wszystkie te lata strasznie gryzło go sumienie i musiał w końcu zrzucić z siebie ten okropny ciężar... Det 2/1999.

9. pot. Sumienie kogoś ruszyło «ktoś uświadomił sobie własną winę i zmienił swoje postępowanie»: Kiedy przyjął w sumie 600 USD, ruszyło go sumienie i zameldował o wszystkim swoim przełożonym. Det 3/1999.

10. Sumienie świata, narodu, ludzkości itp. «osoba lub grupa osób o dużym autorytecie, którzy swoją działalnością przypominają o wartościach, mogących ulec zapomnieniu»

11. Z czystym sumieniem «bez żadnych wahań i wątpliwości, z całkowitym przekonaniem o słuszności powziętej decyzji, obranego postępowania»: Z czystym sumieniem mogę stwierdzić, że łatwiej wychowuje się dzieci, które mają ojca na co dzień. Współczuję samotnym matkom i nie dziwię się ich nadopiekuńczości. WO 17/06/2000.

Być w zgodzie ze swoim, z własnym sumieniem zob. zgoda.

Nieczyste sumienie zob. nieczysty 1.

Przemówić komuś do sumienia, przemówić do czyjegoś sumienia zob. przemówić 3.

Rachunek sumienia zob. rachunek 1.

Więzień sumienia zob. więzień.

Wyrzuty sumienia zob. wyrzut.